Το Θεραπευτικό Πλαίσιο στη Σχεσιακή Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία

Πώς μια θεραπευτική συνάντηση μπορεί να διαφέρει από μια οποιαδήποτε άλλη βαθιά συζήτηση, με ένα φίλο, ένα συνάδελφο, ένα συγγενή; Είναι το γραφείο; Είναι οι λέξεις; Ή μήπως είναι κάτι άλλο, κάτι λιγότερο ορατό, μα περισσότερο σταθερό; Μοι.άζει να είναι μία σταθερή καρέκλα, η καθορισμένη ώρα, η πόρτα που καθώς κλείνει, δηλώνει πως «εδώ είμαστε ασφαλείς». Αυτές είναι μερικές από τις παραμέτρους, που στο σύνολό τους συνθέτουν το θεραπευτικό πλαίσιο: εκείνη τη μη ορατή δομή, που θέτει τα θεμέλεια της θεραπευτικής σχέσης.

Σε κάθε μορφή ψυχοθεραπείας, και ιδιαίτερα στη σχεσιακή ψυχαναλυτική προσέγγιση, το πλαίσιο έρχεται να λειτουργήσει σαν ένα είδος «σιωπηλής συμφωνίας». Είναι εκείνο το συστατικό που συγκρατεί, οριοθετεί και επιτρέπει να δημιουργήθει ένας νέος χώρος. Ίσως να μοιάζει πως λειτουργεί αυθαίρετα, αλλά η εφαρμογή του πλαισίου βασίζεται σε επιστημονικά και κλινικά τεκμηριωμένες πρακτικές με σκοπό την την ασφάλεια, τη συνέπεια και την ανάπτυξη μιας σταθερής θεραπευτικής σχέσης, όπου οι δύο υποκειμενικότητες μπορούν να συναντηθούν δίχως να χαθούν η μία μέσα στην άλλη.

Τι Ονομάζουμε Θεραπευτικό Πλαίσιο;

Ο όρος «θεραπευτικό πλαίσιο» αναφέρεται σε όλους τους εξωτερικούς και εσωτερικούς όρους που συμφωνούνται ή διατηρούνται σταθεροί εντός της θεραπευτικής σχέσης. Αποτελεί το σύνολο των σταθερών παραμέτρων που περιβάλλουν τη θεραπευτική διαδικασία και επιτρέπουν τη συγκρότηση ενός ασφαλούς, προβλέψιμου και μεταβολικού χώρου. Σύμφωνα με τον Gill (1984) χαρακτηρίζεται ως τον «δομικός φορέα» που καθιστά δυνατή την ίδια τη θεραπευτική συνάντηση, ενώ η Langs (1973) αναφέρει ότι λειτουργεί σαν ένα «περιέχον σύστημα» που ρυθμίζει το άγχος, προστατεύει τη θεραπευτική σχέση και επιτρέπει την εμφάνιση και επεξεργασία της μεταβίβασης.

Οι βασικές του συνιστώσες είναι ο σταθερός χρόνος, ο χώρος, η συνέπεια, τα σαφή όρια, οι ρόλοι, η ιδιωτικότητα, η συμφωνημένη αμοιβή, η συχνότητα, η στάση του θεραπευτή απέναντι στην επικοινωνία, η αποφυγή πολλαπλών ρόλων, αποτελώντας το θεμέλιο της θεραπευτικής ασφάλειας.. Σύμφωνα με τον Bleger (1967) αναφέρεται και ως το "αδρανές" στοιχείο της θεραπείας. Ως ένα κομμάτι το οποίο ακριβώς επειδή παραμένει σταθερό και αναλλοίωτο, δίνει τον χώρο στον θεραπευόμενο να μπορεί να προβάλει, να απορρυθμίσει και να επανενσωματώσει πολλαπλά κομμάτια του εαυτού του. Όπως σημειώνει ο Casement (2002), η αμοιβή δεν αφορά μια «τεχνική λεπτομέρεια», αλλά ένα μέρος της συμβολικής δομής του πλαισίου, σηματοδοτεί τη δέσμευση, ενισχύει την αμοιβαιότητα και λειτουργεί ως όριο που διαχωρίζει τον θεραπευτικό χώρο από τις υπόλοιπες σχέσεις. Τέλος, ο Jacobs (2016) περιγράφει το πλαίσιο ως μια «σιωπηρή συμφωνία» που συγκρατεί, στηρίζει και επιτρέπει την ανάπτυξη της θεραπευτικής σχέσης.

Σύμφωνα με τη Σχεσιακή θεωρία, το πλαίσιο δεν είναι ουδέτερο, ούτε απόμακρο. Αποτελεί μέρος της σχέσης, επηρεάζεται από τη μεταβίβαση και επηρεάζει με τη σειρά του τη δυνατότητα μίας αμοιβαίας αναγνώρισης. Ο Winnicott (1965) μίλησε για το holding environment, έναν ψυχικό χώρο όπου ο θεραπευόμενος νιώθει αρκετά ασφαλής ώστε να εκφράσει και να επεξεργαστεί τις πιο πρωτογενείς του ανάγκες. Και αδιαμφησβίτητα ο χώρος δεν δύναται να υφίσταται δίχως ένα σταθερό πλαίσιο.

Η Λειτουργία του Πλαισίου: Συγκράτηση, Προστασία, Συνάντηση

Το θεραπευτικό πλαίσιο δεν αποτελεί απλώς ένα τεχνικό εργαλείο. Αποτελεί ένανι ψυχικό χώρο. Προσφέρει τη βάση για να εξελιχθεί η θεραπευτική σχέση. Στοιχεία όπως, η συνέπεια, η σταθερότητα και η διαφάνεια του θεραπευτή, στον τρόπο και στις τεχνικές διαχείρισης του, προσφέρουν στον θεραπευόμενο εμπειρίες όπως η εμπιστοσύνη, η επανόρθωσης και η επιβεβαίωση της ύπαρξής του ως σημαντικού Άλλου (Greenson, 1967).

Με την σταθερή τήρηση του, το πλαίσιο, επιτρέπει την εμφάνιση της μεταβίβασης με έναν ασφαλή τρόπο. Ο θεραπευόμενος μπορεί να επικοινωνήσει τα εσωτερικευμένα του αντικείμενα, πολλές φορές πρώιμα και ίσως αδιέξοδα, διεκδικώντας ευκαιρίες να τα επανασυνδέσει μέσα στη ζωντανή, και συνάμα οριοθετημένη σχέση με τον θεραπευτή. Επιπλέον το πλαίσιο αποτελεί και έναν παράγοντα προστασίας και για τον ίδιο τον θεραπευτή από την άλογη εμπλοκή ή διάχυση των ορίων (Gray, 1984).

Ο Αναλυτικός Τρίτος και το Πλαίσιο

Στη σχεσιακή σκέψη, το πλαίσιο συνδέεται άρρηκτα με την έννοια του αναλυτικού τρίτου, όπως την ανέπτυξε ο Ogden (2004). Ο αναλυτικός τρίτος δεν είναι ένα υπαρκτό πρόσωπο, αλλά το ψυχικό πεδίο το οποίο δημιουργείται μέσα από τη συνύπαρξη δύο υποκειμένων. Το πλαίσιο λοιπόν, αποτελεί έναν «κοινό τόπο» μέσα στον οποίο αυτός ο τρίτος συγκροτείται. Μπορεί να τον φανταζόμαστε σα μία απόλυτη αντικειμενικότητα, αλλά στην πραγματικότητα αφορά τον χώρο όπου συναντιούνται, συνδημιουργούνται και μετασχηματίζονται οι υποκειμενικότητες.

Έτσι, το πλαίσιο δεν είναι απλώς περιβάλλον, αλλά συνδημιουργημένη πραγματικότητα. Κάθε ρωγμή, παρέκκλιση ή παραβίασή του στην πορεία της θεραπευτικής σχέσης αποκτά μία δυναμική σημασία. Άλλες φορές μεταβιβαστική, άλλες πραγματική, και αρκετά συχνά και τα δύο. Για τον λόγο αυτό, η συνέπεια και των δύο συμμετεχόντων και η τήρησή του δεν είναι τυπική, αλλά ουσιαστική.

Οι Ρήξεις στο Πλαίσιο: Κίνδυνος ή Ευκαιρία;

Αναπόφευκτα, κατά τη διάρκεια μίας θεραπευτικής σχέσης θα εμφανιστούν ρήξεις στο πλαίσιο με τη μορφή ακυρώσεων, απουσίων, αλλαγών, κ.α.. Μπορεί με μία πρώτη ανάγνωση να θεωρηθούν ως αποτυχίες, μα στην πραγματικότητα όταν αναγνωρίζονται, κατονομάζονται και επεξεργάζονται αποκτούν ένα βαθύτερο νόημα και μπορούν να γίνουν κρίσιμες στιγμές μίας θεραπευτικής αλήθειας (Safran & Muran, 2000).

Η θεραπευτική επανόρθωση (rupture-repair) κάθε επικείμενης ρήξης, δεν είναι τεχνική, αλλά ανασυγκρότηση της σχέσης. Κι όταν συμβαίνει σε ένα ασφαλές ,προστατευμένο πλαίσιο, με ενσυναίσθηση και διαθεσιμότητα προς επεξεργασία των δεδομένων, οδηγεί στη δημιουργία μίας εμπειρίας βαθιάς αναγνώρισης. Έτσι λοιπόν το πλαίσιο στο σημείο εκείνο λειτουργεί όχι ως φυλακή, αλλά ως σημείο αναφοράς. Ότι και αν συμβεί, παραμένουμε εδώ μαζί, διαθεσιμοί να το αναγνωρίσουμε, να το επεξεργαστούμε και να το αντέξουμε.

Διαδικτυακή Θεραπεία: Το Πλαίσιο Μετασχηματίζεται, Δεν Καταργείται

Η online ψυχοθεραπεία, ειδικά μετά την περίοδο της πανδημίας, εδραίωσε μια νέα συνθήκη: την «αντικατάσταση» της φυσικής παρουσίας από μία οθόνη. Μία συνθήκη που εύλογα μπορεί να εγείρει ερωτήματα γύρω από τη σταθερότητα και την ασφάλεια του πλαισίου, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι το πλαίσιο διαρρηγνύεται με οποιονδήποτε τρόπο. Και αυτό συμβαίνει γιατί, όπως δείχνουν οι Werbart et al. (2024), όταν οι βασικές συνιστώσες του πλαισίου, ο χρόνος, η συνέπεια, η σταθερότητα και η ιδιωτικότητα, παραμένουν αναγκαίες, ρητές και λειτουργικές, τότε το πλαίσιο διατηρεί ακριβώς την ίδια ψυχική και θεραπευτική του ισχύ, επιτρέποντας τη συνέχιση της δουλειάς στον ενδιάμεσο χώρο, ακόμη κι αν αυτός «στεγάζεται» ψηφιακά. .

Η online συνθήκη απαιτεί μία μορφή επαναπροσδιορισμού. Νέες συμφωνίες, νέα όρια (π.χ. χώρος χωρίς παρεμβολές), διατηρώντας την ουσία αναλλοίωτη. Έτσι το θεραπευτικό πλαίσιο δεν χάνει τον πυρήνα του. Ομοίως με τη δια ζώσης θεραπεία, είναι η συνέπεια, η διαύγεια και η ενσυναισθητική παρουσία που το καθιστούν λειτουργικό (Maroti et al., 2025).

Το Αόρατο που Κρατάει Όλα τα Ορατά

Το θεραπευτικό πλαίσιο δεν αποτελεί μία τεχνική. Είναι μια εσωτερικευμένη στάση, μία συνειδητή επιλογή και αφορά τη δεοντολογική και συναισθηματική ευθύνη του θεραπευτικού ζεύγους.. Είναι ένα «δοχείο» μέσα στο οποίο μπορούμε να εκφρασουμε, να αγκαλιάσουμε, να αποδεχτούμε ή και να απορρίψουμε, αλλά και να μετασχηματίσουμε τις πιο εύθραυστες πτυχές της ύπαρξης μας.

Η αναγνώριση, το καθρέφτισμα, η αποδοχή αποτελούν μία ευκαιρία να αναλάβουμε την ευθύνη εκ νέου συγκεκαλυμμένων πτυχών του εαυτό μας, δίχως αυστηρότητα, τιμωρία η κριτική, αλλά με στοργή. Και η θεραπευτική σχέση μπορεί να γίνει ένα νέο αληθινό πεδίο συνάντησης και αλλαγής, με όρια.

Βιβλιογραφία

Bleger, J. (1967). Psychoanalysis of the psychoanalytic frame. International Journal of Psycho-Analysis, 48, 511–519.

Casement, P. (2002). Learning from our patients. Guilford Press.

Gray, A. (1984). An Introduction to the Therapeutic Frame. London: Routledge.

Gill, M. M. (1984). Psychoanalysis and psychotherapy: A revision. International Review of Psychoanalysis, 11, 161–179.

Greenson, R. R. (1967). The Technique and Practice of Psychoanalysis (Vol. I). New York: International Universities Press.

Jacobs, T. J. (2016). The use of the self: Countertransference and communication in the analytic situation. Journal of the American Psychoanalytic Association, 64(4), 645–670.

Langs, R. (1973). The technique of psychoanalytic psychotherapy. Jason Aronson.

Maroti, D., von Below, C., & Werbart, A. (2025). Psychodynamic teletherapy: The past, the present and the future. Journal of Contemporary Psychotherapy. Advance online publication.

Ogden, T. H. (2004). The analytic third: Implications for psychoanalytic theory and technique. Psychoanalytic Quarterly, 73(1), 167–195.

Safran, J. D., & Muran, J. C. (2000). Negotiating the Therapeutic Alliance: A Relational Treatment Guide. New York: Guilford Press.

Werbart, A., Byléhn, L., Jansson, T. M., & Philips, B. (2024). The meaning and feeling of time and space in psychodynamic therapy: Setting, frame and patient experience. Psychotherapy Research.

Winnicott, D. W. (1965). The Maturational Processes and the Facilitating Environment. London: Hogarth Press.

Μαρία Φoύvτα

Ψυχολογία BA | Κλινική Ψυχολογία, MSc

Σχεσιακή Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία, Pgd

Επιμόρφωση στη Σεξουαλική Υγεία και Ποικιλομορφία, Pgd (εκπ.)

6945494044

Υπερείδου 6, Ηλιούπολη

www.mariafounda.com